Freelance journalist Roy op het Veld schreef “De strijd om energie”. Naar aanleiding van een onlangs verschenen update van dat boek spreken Marloes en Aldert in aflevering 24 van ESG (Even Samen Gevat) met hem over dilemma’s van de energietransitie. We beschrijven er tien.
Dilemma #1: snel of rechtvaardig?
“Het grootste dilemma zit erin dat je eigenlijk zo snel mogelijk afscheid wilt en moet nemen van fossiel. Maar als je dat heel snel doet, dan maak je ook heel veel dingen kapot.” Zodra je de oliekraan dichtdraait, wordt energie schaars en dus duur en onrechtvaardig. “Dan krijg je effecten die de transitie vertragen en ook onrechtvaardig zijn voor groepen aan de onderkant van de samenleving, voor derde-wereldlanden.” Maar bijvoorbeeld ook voor buurlanden. Volgens Roy liggen er in Nederland op dit moment op ongeveer een kwart van alle huizen zonnepanelen. “Als wij nu in één jaar erin zouden slagen om zes miljoen huishoudens van zonnepanelen te voorzien”, zegt hij, “dan betekent dit dat ze in Duitsland of België even een tandje lager moeten doen.” Zeker in Europa is er onvoldoende capaciteit om al die zonnepanelen te produceren. Wie krijgt dan voorrang?
Dilemma #2: snelheid of rechtsstaat?
Bij windmolens speelt de factor tijd nog een andere grote rol: “Voor dat soort investeringen in infrastructuur zijn vergunningen nodig. Dat zijn allemaal taaie, langdurige projecten met inspraak en andere democratische grondrechten. Daar kun je niet zo maar van afstappen.” Ergens een windmolen neerzetten, kost volgens Roy zo’n tien jaar: “Acht jaar om de vergunning te krijgen en twee jaar om ’m neer te zetten.”
Dilemma #3: een of meer?
“Een oude wet in de energiewereld is dat je nooit alle ballen op één technologie moet zetten”, zegt Roy. Net zoals we voorheen streefden naar een mix van kolen, gas en kernenergie, heb je ook in de toekomst bijvoorbeeld zonne- en windenergie, gecombineerd met biomassa, kernenergie en waterstof. Dat bleek vorig jaar overduidelijk toen de toevoer van aardgas uit Rusland stopte. Roy is van mening dat we alle vormen van energie en alle alternatieven, dus ook CO2-opslag en kernenergie, moeten omarmen om enigszins in de buurt te komen van het Akkoord van Parijs: “Ik denk dat we overal ja tegen moeten zeggen, willen we die klimaatschade een beetje beheersbaar houden.” Roy verwijst in zijn boek naar de Churchill-doctrine. Churchill zorgde er als minister van Marine voor dat Britse marineschepen overschakelden van kolen naar olie en stelde daarbij direct dat het land voor de levering van die olie nooit van één leverancier afhankelijk mocht zijn: “Security in oil lies in variety and variety alone.” Diversificatie is cruciaal. Dat geldt ook voor de energietransitie.
Dilemma #4: afbouwen of uitbouwen?
“De businesscase voor olie en gas bij hoge prijzen is geweldig”, zegt Roy. “Energiebedrijven zullen dus niet heel erg meewerken aan een snelle overgang naar zonne-energie. Dat is een perverse werking van de energiemarkt, of van iedere markt eigenlijk.” Bedrijven denken aan hun eigen voortbestaan en gaan niet investeren in (bijna) gratis energie, omdat ze daar minder aan kunnen verdienen. Neem een bedrijf als Shell. Hoe moet dat bedrijf olie en gas afbouwen en het duurzame stuk uitbouwen? “Een existentiële vraag voor oliemaatschappijen is hoe ze die transitie gaan doen. Als ze te veel op de rem gaan staan bij duurzame ontwikkeling, dan zijn ze straks overbodig.”
Dilemma #5: verzet of beleid?
Roy is het eens met milieuactivisten dat op de lange termijn het klimaatprobleem groter is dan het energieprobleem. Toch ziet hij de oplossing niet in activisme maar in beleid. “Het Brusselse beleid om in 2035 benzineauto’s te gaan verbieden, is het perfecte middel om de olieindustrie om te krijgen”, zegt hij. “Als energie duur wordt, dan zit er weerstand bij mensen die dat niet of moeilijk kunnen betalen. Ik vind dat de activisten daar te makkelijk overheen stappen.” Dit standpunt is overigens iets wat niet iedereen hem in dank afneemt. “Het is heel moeilijk om een gefundeerde genuanceerde discussie te voeren, omdat mensen heel snel teruggaan in hun eigen morele loopgraaf.” In Roys ogen is de polarisatie te ver doorgeschoten.
Dilemma #6: druk of perspectief?
Voor veel mensen is de urgentie van de klimaatverandering en energietransitie onvoldoende duidelijk. Overstromingen in Pakistan, de Eifel, de Ardennen en zelfs Valkenburg zijn te ver van hun bed. Bovendien laten mensen zich niet motiveren door doemverhalen. Natuurlijk is het belangrijk om de urgentie te blijven benadrukken, maar je moet ook een perspectief bieden. Alleen CO2 reduceren is voor veel mensen “een weinig motiverende boodschap.”
Dilemma #7: oost of west?
Onze energietransitie is in grote mate ook afhankelijkheid van grondstoffen, zoals staal en aluminium in windmolens en lithium in batterijen. Die grondstoffen komen met name uit China, en in mindere mate uit Rusland. Die landen halen die grondstoffen voor een deel weer uit Afrika, waar “de afgelopen 20 jaar een nieuw soort kolonisatie aan de gang is geweest, waar Europa en Amerika een beetje hebben zitten slapen.” Deze nieuwe afhankelijkheid is potentieel gevaarlijk. Roy wijst ook op de situatie van Taiwan. Wat doen wij als China “z’n poot op Taiwan legt? Zijn we dan zo afhankelijk dat we daar eigenlijk niks meer van kunnen vinden? Of hebben we onze kwetsbaarheid verminderd en kunnen we daar internationaal politiek gezien nog een vuist maken? Dat is eigenlijk de vraag.”
Dilemma #8: markt of overheid?
Wat Churchill goed zag (zie dilemma #4), heeft Europa niet gezien als het om gas gaat. “Europa heeft het faliekant laten afweten en de energiemarkt geliberaliseerd. Dat is prachtig voor de gasmarkt, maar wat een vrije markt niet regelt, is het aanbod van gas.” Daarom heeft de energiemarkt volgens Roy de regie van overheden nodig. Hij ziet dat nu weer misgaan bij de productie van waterstof. Een overheid moet ervoor zorgen dat het aanbod gegarandeerd blijft, dat er een mechanisme is dat er bijvoorbeeld vijf grote leveranciers overblijven. “Dat is iets wat een vrije markt niet vanzelf regelt.” Daarom prijst Roy de Inflation Reduction Act van president Biden, het Amerikaanse investeringsprogramma van bijna 400 miljard ter bevordering van duurzame productie in de VS.
Dilemma #9: vraag of aanbod?
Als het echt nodig is, zijn we in staat om snel te handelen en rigoureuze maatregelen te treffen. Dat blijkt onder andere uit de energiecrisis vorig jaar. De vraag is hoe je een transitie kunt managen als er niet per se snel moet worden ingegrepen. Roy mist een visie op het opbouwen van een nieuwe, schone economie en industrie. Dat zullen we allemaal samen moeten doen: niet alleen de overheid, maar ook bedrijven en burgers die hun verantwoordelijkheid moeten nemen. “We moeten een evenwichtig pad vinden waarin aanbod en vraag van energie gelijke tred houden met de overgang van fossiel naar duurzaam. Je moet bedrijven niet zo hard duwen dat ze omvallen maar wel hard genoeg duwen dat ze sneller gaan lopen.” Verder moeten we beseffen dat niet alles in één keer kan. Niet alles kan meteen 100% groen zijn: “We zitten in een overgangsfase en dan zullen we van 20 en 50 naar 80% gaan en uiteindelijk wel bij die 100% uitkomen.”
Dilemma #10: idealisme of realisme?
Niet alles kan. Zo kun je bepaalde processen niet elektrificeren: om staal te smelten heb je bijvoorbeeld heel hoge temperaturen nodig en die krijg je alleen met vuur (en gas). Het is maar één voorbeeld van het belang van een realistische kijk op de energietransitie. Toch is Roy ook iemand die de wereld wil verbeteren. Je zou hem een “idealistische realist” kunnen noemen.
Roy op het Veld heeft een technische achtergrond en studeerde Techniek & Maatschappij aan de TU Eindhoven. Zijn journalistieke carrière begon kort na de afronding van zijn studie toen hij bij het ICT-blad Computable aan de slag ging. Daarna werkte hij onder andere bij Het Financieele Dagblad en De Limburger. Sinds begin 2022 is hij freelance journalist, schrijver en spreker.
ESG Even Samen Gevat is een podcast reeks waarin Aldert Veldhuisen en Marloes Bergevoet in gesprek gaan met versnellers van de duurzame transitie. Ze duiken onder andere in de “E” van groene energie, CO2 uitstoot, grondstoffen, biodiversiteit, de “S” van gezondheid, diversiteit en inclusiviteit en de “G” van wet- en regelgeving en internationale samenwerking.
In deze reeks zijn onder andere ook verschenen:
- De energietransitie is (ook) geopolitiek – met Rob de Wijk
- Het paradijs op aarde begint in Nederland – met Ruud Koornstra
- Er is leven na de groei – Met Paul Schenderling
Volg Even Samen Gevat hier zodat je geen aflevering mist!
